Αντώνιος Τσαχαλίνας - «Των νομικών διδαγμάτων» Αθανασίου Παναγιωτίδη (καταγραφή Αστερίου Δεβρελή)

Στο παρακάτω βίντεο, ο αείμνηστος Αντώνιος Τσαχαλίνας, πρωτοψάλτης του Ι. Ν. Αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου Θεσσαλονίκης και ιδιαίτερος μαθητής του Αθανασίου Παναγιωτίδη κατά τη δεκαετία του 1980, ψάλλει το Δοξαστικό των Αίνων της Κυριακής προ της Χριστού Γεννήσεως «Τῶν νομικῶν διδαγμάτων ὁ σύλλογος...» σε ήχο πλάγιο του δ΄ και μέλος του διδασκάλου του.

 

Το παρατιθέμενο μουσικό κείμενο καταγράφηκε από τον κ. Αστέριο Δεβρελή το έτος 1957, μάλλον για τις ανάγκες ραδιοφωνικής εκπομπής του χορού του Παναγιωτίδη - είναι γνωστό πως κατά τα χρόνια εκείνα αποτελούσε τη γραφίδα του. Το αντέγραψα απαραλλάκτως, θα το βρείτε στο παρακάτω pdf. Μόνη διαφορά είναι ότι στα χειρόγραφα, για λόγους οικονομίας χρόνου, έβαζαν αγκύλες αντί για χρονικές αγωγές, σαν μεγάλα υφέν που έπιαναν όλους τους αντίστοιχους χαρακτήρες. Εν προκειμένω, ακολουθώντας συμβουλή του καταγράψαντος, χρησιμοποίησα τη σωστή παρασήμανση με χρονική αγωγή.

https://drive.google.com/file/d/10QEThmBYhpcHY_AN6Qi4wb432UyJ-rf-/view?usp=sharing 

 

 

Ο κ. Δεβρελής, έχοντας ασχοληθεί επί μακρόν με την τέχνη της μελοποιΐας, εξαίρει τη δεινότητα του Παναγιωτίδη φέροντας συχνά ως παράδειγμα τον τονισμό στη λέξη «Γέννησιν» στο μάθημα αυτό, καθώς η κεντρική εορτή που υμνογραφείται είναι τα Χριστούγεννα, αντί του τονισμού του «εμφανίζει» που, αν και αποτελεί το ρήμα της πρότασης, όμως εν προκειμένω δεν έχει κάποιο νοηματικό βάρος που να δικαιολογεί τον εκτενή τονισμό άλλων μελοποιών.

Η ηχογράφηση είναι στουντιακή και προέρχεται από κασέτα που έβγαλε ο αείμνηστος Αντώνιος Τσαχαλίνας με ύμνους Δωδεκαημέρου, η οποία έχει σαφές άρωμα Παναγιωτίδη - πλην κάποιων ψαλμικών στίχων στο τέλος που είναι του Χατζημάρκου. Παρακάτω επισυνάπτεται το εξώφυλλό της, μια απλή ασπρόμαυρη εκτύπωση των τίτλων πάνω σε λευκό γυαλιστερό χαρτονάκι.

Η ορθοφωνημένη, γλυκιά τοποθέτηση του Τσαχαλίνα δικαιολογείται από τη μουσική του διαδρομή: Υιός ιεροψάλτου, μέλος πολύτεκνης οικογένειας που έβγαλε κι άλλους ψάλτες. Υπήρξε θιασώτης της σχολής Σακελλαρίδη, έπειτα προσκολλήθηκε σε ακούσματα Χατζημάρκου για να κατασταλάξει στο στιβαρότερο και σχολαστικότερο ψαλτικό ύφος του Αθανασίου Παναγιωτίδη, κρατώντας ως προίκα ό,τι καλό απεκόμισε από τη μέχρι τότε πορεία του. Τον δάσκαλό του τίμησε σε διάφορες εκδηλώσεις, ψάλλοντας συνήθως το Κοινωνικό του σε ήχο α΄ μετά κρατήματος, αυτό που έψαλε ο Παναγιωτίδης στη γνωστή Πανήγυρη του Γενεθλίου του Τ. Προδρόμου στο Βαρθολομιό, το οποίο καταχώρισε και στην παραπάνω κασέτα.

Αθανάσιος Παναγιωτίδης - Ύμνοι Χριστουγέννων ραδιοφωνικής εκπομπής 1955 (παρτιτούρα)

Έχοντας ταυτοποιήσει τα μέλη της παρτιτούρας που ανέβηκε εδώ, διαπίστωσα πλέον τη σχέση του Αθανασίου Σκυλίτση, δασκάλου του πρώτου μου δασκάλου κ. Παύλου Κανλή, με το χορό του Αθανασίου Παναγιωτίδη. Έτσι αναζήτησα και άλλα μέλη σε χφφ των Αθ. Σκυλίτση, Παύλου και Δημητρίου Κανλή που να παραπέμπουν σε Παναγιωτίδη. Και βρήκα! Μια σειρά χειρογράφων του κ. Παύλου σε τετράδιο μεγέθους Α5 με μέλη αδήλου μελοποιού, σε θέσεις που έχουμε όμως ακούσει από τον Αθανάσιο Παναγιωτίδη. Περιελάμβαναν τα μέλη:

1. Απολυτίκιον «Η Γέννησίς σου»
2. Κάθισμα «Δεύτε ίδωμεν πιστοί»
3. Ιδιόμελον «Τα σύμπαντα σήμερον»
4. Στιχηρόν των Αίνων «Ευφραίνεσθε δίκαιοι».

Σε κάθε μέλος αναγραφόταν από κάτω η ημερομηνία: 26-12-56.

Αναζητώντας διασταύρωση των μελών, ανέτρεξα σε χειρόγραφα του κ. Δεβρελή. Βρήκα μεταξύ άλλων ύμνων των Χριστουγέννων κάποιους που έφεραν από πάνω τα αρχικά Α.Π. (=Αθανάσιος Παναγιωτίδης), είχαν κατά 99% την ίδια ορθογραφία (με 1-2 συνοπτικότερες γραφές της ανάλυσης που περιγράφεται στην αρχή του Επιτόμου Αναστασιματαρίου), αλλά και ισοκρατήματα, που πρώτη και μοναδική φορά έβλεπα σε χειρόγραφα του κ. Δεβρελή. Πλην των παραπάνω μελών, τα ίδια χαρακτηριστικά έφεραν και τα μέλη:
- Χριστὸς γεννᾶται, σύντομον
- Μάγοι καὶ Ποιμένες - Νεηγενές (με παράλληλη κίνηση ισοκρατημάτων, πρωτοφανές για χορωδία Παναγιωτίδη, που ήταν ζηλωτής του απλού ισοκρατήματος)
- Ἐπεσκέψατο ἡμᾶς
Σε κάποιο σημείο, μάλιστα, αποσαφήνιζε την ταυτότητα των μελών: «Μαθήματα Ραδιοφ. ἐκπομπῆς 1955». Ειρήσθω εν παρόδω ότι τα χρόνια εκείνα έκανε ο Παναγιωτίδης με το χορό του εκπομπές στο ραδιόφωνο της Θεσσαλονίκης σε εβδομαδιαία βάση. Τα μέλη τα κατέγραφε ο κ. Δεβρελής.

Στο παρακάτω αρχείο θα τα βρείτε αντεγραμμένα απαράλλακτα τα χειρόγραφα του κ. Κανλής με την προσθήκη των παραπάνω μαθημάτων και των ισοκρατημάτων της εκπομπής που διέσωσε ο κ. Δεβρελής. Η μόνη αλλαγή που έκανα είναι στο Απολυτίκιο, όπου στο «της δικαιοσύνης» τελείωνε με κλάσμα στο χειρόγραφο του κ. Δεβρελή, ενώ στου κ. Κανλή δεν είχε τέτοιο κλάσμα. Εκεί το διασταύρωσα με τη μεταγενέστερη χορωδιακή ηχογράφηση του 1963, όπου κάνουν κλάσμα, γι' αυτό και το διατήρησα. Γενικότερα, όπως θα διαπιστώσετε, οι θέσεις είναι απλούστερες από αυτές της ηχογραφήσεως του 1963.

https://drive.google.com/file/d/1zH4yH8JWFdofdCHn6j_KM5O_qfedrMiT/view?usp=sharing 

 

 

Αθανάσιος Παναγιωτίδης - Ύμνοι Χριστουγέννων (παρτιτούρα) - Θέατρο «Αλίκη» 29-12-1950

ΣΥΝΑΥΛΙΑ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ «ΑΛΙΚΗ», 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1950

Στις 29 Δεκεμβρίου 1950, στο θέατρο «Αλίκη» της Αθήνας, έλαβε χώρα διάλεξη του λογοτέχνη Χρήστου Ντάλια (Μαλάκη) με θέμα «Οι Υμνογράφοι του Δωδεκαημέρου». Τη διάλεξη πλαισίωσε η «Βυζαντινή Χορωδία Θεσσαλονίκης» διευθύνοντος του Αθανασίου Παναγιωτίδη, τότε πρωτοψάλτου του Ι. Μητρ. Ναού Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά.

Εμπρός, 29-12-1950 σελ. 2

 

Ελευθερία, 29-12-1950 σελ. 2

 

Εμπρός, 4-1-1951 σελ. 4

Το λογοτεχνικό περιοδικό «Μορφές», που ήταν αυτό που μεσολάβησε για τη συμμετοχή του χορού του Παναγιωτίδη, κάλυψε την εκδήλωση, καταγράφοντας τις ενθουσιώδεις αντιδράσεις των υψηλών θεατών της. Το σχετικό άρθρο αναδημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Πηδάλιον - Μνήμες» (2016) του κ. Αστερίου Δεβρελή, ενώ μέρος του αναπαρήγαγε η εφημερίδα «Ιεροψαλτικός Τύπος» και αναρτήθηκε εδώ (ολόκληρη η σχετική σελίδα στο μήνυμα αυτό). Παρακάτω, παρατίθεται άμεσα από το περιοδικό «Μορφές», από εδώ:

 

https://drive.google.com/file/d/1Y0AFipadBze5SOk1rjpGYGF6zW4wC7gE/view?usp=sharing 

 

 

 

Στο παραπάνω κείμενο αναφέρονται τα ψαλθέντα μέλη:
α) Χριστός γεννάται

β) Εξεπλήττετο ο Ηρώδης

γ) Τι Σοι προσενέγκωμεν Χριστέ

δ) Συγκαταβαίνων ο Σωτήρ

ε) Το αληθινόν φως επεφάνη

 

Ενασχολούμενος με τον Παναγιωτίδη, είχα υπ' όψιν μου τα παραπάνω και θεωρούσα άπιαστο όνειρο να βρεθούν τα κείμενα αυτά. Και όμως, τίποτα δεν είναι αδύνατο αν θέλει ο Θεός!

Πρώτος μου δάσκαλος στην ψαλτική υπήρξε ο πρώην ψάλτης της ενορίας μου, ο κ. Παύλος Κανλής, μαθητής του Αθανασίου Σκυλίτση, μαθητή των Ψύχα και Κουτζουράδη. Πολλές φορές έβλεπα στο αναλόγιο παλαιά χειρόγραφα με ανέκδοτες μελοποιήσεις του Πρίγγου και άλλων παλαιών από τη γραφίδα του κ. Παύλου, του αειμνήστου αδελφού του, Δημητρίου, και του δασκάλου τους, Σκυλίτση, από τον οποίο και αντέγραφαν. Αυτά κάποια στιγμή σαρώθηκαν προς διάσωσιν και έτσι ήρθαν και στα χέρια μου. Ξαναξεφυλλίζοντάς τα πριν από κάποιους μήνες, πρόσεξα σε κάποια χειρόγραφα του Δημητρίου Κανλή, όπου δεν αναγραφόταν μελοποιός, ότι το μέλος παραπέμπει έντονα σε Παναγιωτίδη. Για το «Εξεπλήττετο ο Ηρώδης», αν και δεν το είχα βρει σε επίσημη μορφή, εντούτοις είχα μια αποτύπωσή του από το μακαριστό Θεόδωρο Γωγοβίτη και το μέλος ομοιάζει πολύ. Συνεχίζοντας το ξεφύλλισμα, πέτυχα «Το αληθινόν φως», πάλι σε γραμμές Παναγιωτίδη (η φράση «διά καταδύσεως» είναι χαρακτηριστική). Στη συνέχεια, πρόσεξα ότι στην επάνω αριστερή γωνία της πρώτης σελίδας κάθε μέλους υπήρχε αρίθμηση. Διατρέχοντας όλο το σαρωμένο αρχείο, βρήκα και άλλες σελίδες με αντίστοιχη μορφή αρίθμησης. Συγκλονισμένος διαπίστωσα πως η αρίθμηση ανταποκρίνεται στη σειρά των μελών της εν θέματι συναυλίας! Μάλιστα, στο «Εξεπλήττετο» αναγράφεται ημερομηνία 24/1/51, λίγες μέρες μετά την εκδήλωση. Η φωτογραφία του Σκυλίτση με το χορό του Παναγιωτίδη στο δημοσίευμα των «Μορφών», νομίζω πως λύνει κάθε ενδεχόμενη αμφιβολία για την ταυτότητα των κειμένων αυτών. Παρακάτω παραθέτω τα εν λόγω χειρόγραφα του αειμνήστου Δημητρίου Κανλή.

 

https://drive.google.com/file/d/1AMHesk_fWqThfdgarOKKH-7GqzdlSNTH/view?usp=sharing 

 

 

Ακολούθως, αναρτώ τα ίδια κείμενα δακτυλογραφημένα και ορθογραφικώς απεκατεστημένα στο μέτρο του δυνατού καθώς, όπως φαίνεται, ο άγνωστος καταγραφέας (ο Παναγιωτίδης δεν έγραφε ποτέ) δε γνώριζε καλή μουσική ορθογραφία και έχουν υπεισέλθει πολλά λαθάκια.

 

https://drive.google.com/file/d/1nmWNpG_J8W5rLjgAvo8qRLS02JeTX9NE/view?usp=sharing 

 

 

 

Σχόλια επί των μελών:
- Το «Χριστός γεννάται» ομοιάζει περισσότερο με της έντυπης παρτιτούρας αυτής παρά με της ηχογραφήσεως του 1963. Επιβεβαιώνεται για άλλη μια φορά αυτό που με πληροφόρησε ο κ. Δεβρελής ότι, όπως το είπε ο Παναγιωτίδης με το χορό του στην Αθήνα, δηλαδή χωρίς τις υψηλές θέσεις στα «γεννάται» και «εξ ουρανών», δεν το είχε πει ποτέ στη Θεσσαλονίκη.

- Το «Εξεπλήττετο ο Ηρώδης» καταγράφεται με παρόμοιες θέσεις («μέγα ην το δεινόν») από όλους τους Θεσσαλονικείς: Καραμάνη, Χρύσανθο και Ταλιαδώρο. Το παρόν κείμενο για το χορό του Παναγιωτίδη είναι η αρχαιότερη καταγραφή που βρήκα. Άλλωστε, νομίζω πως η σύλληψη της φράσης αυτής φωτογραφίζει τον Παναγιωτίδη. Αποδεικνύεται για άλλη μια φορά η σημαντικότητα της συμβολής του στη διαμόρφωση της παράδοσης της Θεσσαλονίκης.
- Στο μέλος «Το αληθινόν φως» και στη φράση «και υπέρ τους ουρανούς το νοούμενον», υπάρχει ένα σοβαρό λάθος παραλλαγής. Ενώ η λέξη «ουρανούς» αρχίζει όπως στη Βυζαντινή Συμφωνία και στην άλλη έντυπη πάρτα, εντούτοις καταλήγει στον Κε αντί για τον Δι. Η επόμενη λέξη, «το νοούμενον», αρχίζει με Πα-Βου αντί για Νη-Πα που έχουν τα άλλα έντυπα, αλλά το μέλος συνεχίζει την ίδια πορεία καταλήγοντας στον Βου αντί για τον Πα που αναγράφει. Αυτό που έγραψα στο κυρίως σώμα της δακτυλογράφησης είναι αυτό που έχουν και οι έντυπες πάρτες, δηλαδή άλλαξα την τρίφωνη ανάβαση σε δίφωνη. Όμως, βρήκα σε χειρόγραφα του Αντωνίου Ψύχα το ίδιο μέλος με άλλη διόρθωση: Το «ουρανούς» να καταλήγει στον Κε και «το νοούμενον» να αρχίζει με «Πα-Πα», δηλαδή να αλλάζει ο δεύτερος χαρακτήρας της φράσης «το νοούμενον» από ολίγον σε ίσον. Η εκδοχή αυτή συγκλίνει σ' αυτό μου είπε σχετικά ο κ. Δεβρελής, ότι η αρχική μορφή της κατάληξης ήταν στον Κε (δεν την πρόλαβε ο ίδιος) και ότι είχε γίνει ολόκληρη συζήτηση γι' αυτό, με τον Παναγιωτίδη να ισχυρίζεται πως ο Κε ήταν του Πρίγγου και ότι κάποια στιγμή το διόρθωσε, κάνοντας παρατήρηση στον Πρίγγο πως ο α' ήχος δεν έχει τέτοια κατάληξη. Προσωπικά πιστεύω πως, στη συγκεκριμένη πάρτα, το μέλος που υποννοείται είναι αυτό που ξέρουμε και από τα έντυπα, καθώς ευκολότερα κάνει κανείς λάθος στον προσδιορισμό μιας ανάβασης παρά γράφοντας ανάβαση αντί ταυτοφωνίας.

Σε κάθε περίπτωση, το κείμενο αποδεικνύεται αρχαιότερο της πάρτας αυτής, που έχει διορθωμένη (είτε λόγω λάθους παραλλαγής, είτε λόγω αλλαγής της μελοποίησης) την κατάληξη στον Δι. Αν συνυπολογίσουμε πως προηγήθηκε της γνωριμίας του Δεβρελή με τον Παναγιωτίδη (1954), μπορούμε πλέον να τη χρονολογήσουμε μεταξύ των ετών 1951-1953.

Ακολουθία εις το Γενέσιον της Θεοτόκου, Αθανασίου Παναγιωτίδη

Αναρτάται το μουσικό κείμενο της Ακολουθίας του Γενεσίου της Θεοτόκου κατ' απαγγελίαν του αειμνήστου Αθανασίου Παναγιωτίδη, σε παρασημαντική του κ. Αστερίου Δεβρελή. Τα μέλη καταγράφηκαν με αφορμή την κλήση του Παναγιωτίδη να ψάλλει με το χορό του στον εορτάζοντα Ιερό Ναό του Γενεσίου της Θεοτόκου Θεσσαλονίκης, γνωστού και ως «Παναγούδα», στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Παλαιών Πατρών Γερμανού. Συγκεκριμένα, ο πρωτοψάλτης του Ναού τον προσκαλούσε για κάποια χρόνια επί τούτω. Η καταγραφή χρονολογείται στις 2 Σεπτεμβρίου 1954, λίγες μέρες, δηλαδή, προ της εορτής.

Στα μέλη συμπεριλαμβάνονται τα Ιδιόμελα των Εσπερίων που αντιστοιχούν στον α' χορό - καθώς αυτά χρειάστηκε να προετοιμάσει ο χορός. Στα κιτάπια του κ. Δεβρελή υπήρχαν και Απόστιχα, Απολυτίκια και το Ιδιόμελο στο Ν' Ψαλμό, ταυτίζονταν όμως απολύτως με αυτά της Πατριαρχικής Φόρμιγγος του Πρίγγου, οπότε προφανώς ελήφθησαν από εκεί.

Σχετικά με το Δοξαστικό των Αίνων, δεν είχε κάποια χρονολόγηση - η ημερομηνία έμπαινε μετά το Δοξαστικό των Εσπερίων. Το συγκεκριμένο μέλος το διασταύρωσα και με τρίτη πηγή, σύγχρονη της εποχής εκείνης.

Τα μέλη παρατίθενται αυτούσια, χωρίς καμία ορθογραφική αποκατάσταση.

https://drive.google.com/file/d/1azlY0eZSZqnU0-MAw20cZ1U--3EzD3Su/view?usp=sharing

Μια άγνωστη έντυπη παρτιτούρα χορωδίας του Αθανασίου Παναγιωτίδη

Δεν πέρασε πολύς καιρός που ο καλός μου φίλος Κώστας Πανουσάκης μου ζήτησε να συναντηθούμε για να μου δώσει κάτι. Όταν βρεθήκαμε, δεν πίστευα στα μάτια μου, μου δώρισε τεύχη από την πρώτη έκδοση του Δοξασταρίου του Πρίγγου. Όταν κάθισα να τα δω με την ησυχία μου, δοκίμασα δεύτερη έκπληξη, ακόμη πιο ανέλπιστη. Ένα εξώφυλλο περιέκλειε παχύτερο περιεχόμενο. Ήταν προφανές πως είχε δύο τεύχη μέσα. Το ένα ήταν οι σελίδες 17-32 του Δοξασταρίου. Το άλλο ήταν από το ίδιο τυπογραφείο, με αριθμημένες σελίδες 1-16, αλλά με τελείως άσχετο περιεχόμενο. Οι όμοιες διαστάσεις των φύλλων και η όμοια γραμματοσειρά είχαν μπερδέψει τον προκάτοχο των τευχών αυτών. Σε επόμενο τεύχος βρήκα και τη συνέχεια του πρώτου μέρους του παράξενου αυτού κειμένου, δηλαδή τις σελίδες 17-28.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Το φυλλάδιο περιλαμβάνει τα εξής μέλη:
- Εἰς πολλὰ ἔτη,    σελ. 1
- Χριστὸς γεννᾶται (Καταβασία)    σελ. 1
- Ἐπὶ τῶν ποταμῶν, Πολυέλεος Χουρμ. Χαρτοφύλακος    σελ. 2
- Πάντα χορηγεῖ    σελ. 4
- Χαίρετε λαοί    σελ. 5
- Ἔρραναν μῦρα    σελ.5
- Εἰς τὸ μνῆμα σὲ ἐπεζήτησεν    σελ. 6
- Ἑωθινὸν ΙΑ΄. Φανερῶν ἐαυτόν    σελ. 7
- Ψυχή μου, ψυχή μου    σελ. 9
- Ἑωθινὸν Ε΄. Ὦ τῶν σοφῶν σου    σελ. 10
- Ἤδη βάπτεται κάλαμος    σελ. 12
ΜΕΡΟΣ Βον
- Ἐρχόμενος ὁ Κύριος    σελ. 14
- Τί σοι προσενέγκωμεν Χριστέ
- Ἑωθινὸν Θ΄. Ὡς ἐπ΄ ἐσχάτων    σελ. 10
- Δοξολογία Ἰακώβου Πρωτοψάλτου, Ἦχος α΄ τετράφωνος    σελ. 19
- Τὸ ἀληθινὸν φῶς    σελ. 21
- Τὸν νυμφῶνα σου βλέπω    σελ. 22
- Ὅτε ἡ ἁμαρτωλός    σελ. 23
- Τροπάριον τῆς Κασσιανῆς, Κ. Πρίγγου    σελ. 24
Η 28η σελίδα αποτελεί οπισθόφυλλο και αναφέρει μόνο το τυπογραφείο του Χρήστου Νικολαΐδου, όπου τυπώθηκαν και τα άλλα δύο γνωστά έργα του Παναγιωτίδη.

ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ
Από τα μέλη συμπέρανα πως πρόκειται για πάρτα χορωδίας. Δυστυχώς, δεν υπάρχει προμετωπίδα για να ξέρουμε με σιγουριά περί τίνος πρόκειται. Από την ύλη και τις μουσικές θέσεις ταυτοποίησα τον χοράρχη, που δεν είναι άλλος από τον μέγιστο Αθανάσιο Παναγιωτίδη. Δεν ήταν, όμως, η Βυζαντινή Συμφωνία του 1955, της οποίας η πάρτα είναι γνωστή.
Τα κοινά μέλη με τη Βυζαντινή Συμφωνία είναι πολλά: «Πάντα χορηγεί», «Χαίρετε λαοί», «Εἰς τὀ μνῆμα σὲ ἐπεζήτησεν», «Ψυχή μου, ψυχή μου», «Ἤδη βάπτεται κάλαμος», «Ἐρχόμενος ὁ Κύριος», «Τί σοι προσενέγκωμεν Χριστέ», «Τὸ ἀληθινὸν φῶς», «Ὄτε ἡ ἁμαρτωλός».
Πλην της ταύτισης των μελών, που μαρτυρούν κορμό ρεπερτορίου της ίδιας χορωδίας, υπάρχει και ομοιότητα στις θέσεις. Και μόνο «Τὸ ἀληθινὸν φῶς» να ήταν κοινό, αρκούσε για να προδώσει τον χοράρχη, είναι πολύ χαρακτηριστικό. Η ορθογραφία, όμως, διαφέρει αρκετά. Στη Βυζαντινή Συμφωνία είναι αναλυτικότερη και με την προσθήκη αναπνοών, απόδειξη ότι αποτελεί μεταγενέστερη επεξεργασία.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
Όπως έγραψα και παραπάνω, δεν υπάρχει προμετωπίδα, οπότε δε μπορούμε να εντοπίσουμε με ακρίβεια το έτος που δόθηκε η συναυλία. Έχει, όμως, σημασία να γίνει μια χρονολογική προσέγγιση στο πότε τυπώθηκε η πάρτα αυτή. Για το σκοπό αυτό μίλησα αρχικά με τον κ. Αστέριο Δεβρελή, που απετέλεσε την γραφίδα του Αθανασίου Παναγιωτίδη από το 1953 κ.ε. και που επιμελήθηκε την πάρτα της Βυζαντινής Συμφωνίας και το Επίτομον Αναστασιματάριον (1955). Στο τηλέφωνο ήταν κατηγορηματικός ότι δεν τύπωσε εκείνος άλλη πάρτα με τον Παναγιωτίδη και μου ζήτησε να τη δει. Με το που του την έδειξα, πριν ακόμη την ξεφυλλίσει, μου λέει: «Α, αυτό το ξέρω! Υπήρχε στο Σωματείο (σσ: ήταν κάποτε υπεύθυνος να ανοίγει τα γραφεία του Σωματείου). Το βρήκα εκεί. Ήταν ήδη διαλυμένο. Έγινε σίγουρα πριν γνωρίσω εγώ τον Παναγιωτίδη, δηλαδή πριν το 1953. Και γεννάται το ερώτημα· ποιος να του την κατέγραψε»; Ιδού η απορία...
Αναζητώντας περαιτέρω στοιχεία, εντόπισα χειρόγραφα παλαιών Θεσσαλονικέων με αντιγραφές μεμονωμένων μελών από την πάρτα αυτή χρονολογημένες από το 1952 - άρα μάλλον είχε ήδη τυπωθεί. Ψάχνοντας πληροφορίες για τη συναυλιακή δράση του Παναγιωτίδη, βρήκα την παρακάτω γενικότερη αναφορά του Παναγιώτη Αντωνέλλη στο έργο του «Η Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική», Αθήναι 1956:
«Ὁ ἐκλεκτός οὗτος καλλιτέχνης τῆς βυζαντινῆς μελῳδίας διηύθυνεν ἐπανειλημμένως πολυμελεῖς χορῳδίας ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μετ' ἐξαιρετικῆς ἐπιτυχίας, τόσον ἐν Θεσ/κῃ ὅσον καὶ ἐν Ἀθήναις».
Επόμενος σταθμός στην αναζήτηση ήταν ο φίλος και πρ. πρόεδρος του Σωματείου Ιεροψαλτών Θεσσαλονίκης «Ιωάννης ο Δαμασκηνός» κ. Παναγιώτης Χοβαρδάς, που εκπονεί διδακτορικό σχετικό με την ψαλτική ιστορία της Θεσσαλονίκης. Μου ανέφερε πως βρήκε αναφορές για δύο συναυλίες του Παναγιωτίδη, τον Σεπτέμβριο του 1952 και τον Μάρτιο του 1953, οι οποίες όμως δεν έγιναν με το Σωματείο, καθώς ο Παναγιωτίδης ήταν σε διάσταση μ'αυτό και απείχε από τις εκδηλώσεις του από τον Μάρτιο του 1949 ως το 1955. Έψαξα όσο μπόρεσα, δυστυχώς δεν βρήκα κάποια πληροφορία στον τύπο της εποχής. Δεν έχω πλέον και τη χρονική άνεση να επισκεφτώ βιβλιοθήκες. Πάντως, αν χρονολογείται όντως στο διάστημα αυτό, το πιθανότερο είναι να πρόκειται για συναυλία του προσωπικού χορού του Παναγιωτίδη και όχι του Σωματείου.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ
- Το πιο αξιόλογο στοιχείο της πάρτας είναι, κατά τη γνώμη μου, η καταχώριση του αργοσυντόμου Τροπαρίου της Κασσιανής του Πρίγγου. Αν σκεφτούμε πως το μέλος τυπώθηκε το έτος 1953 στο 4ο τεύχος της Μεγάλης Εβδομάδας του, το πιθανότερο είναι πως η πρώτη έντυπη μορφή του μέλος είναι στην πάρτα αυτή. Μάλιστα, η ορθογραφία του ταυτίζεται με χειρόγραφο του Ψύχα του 1952 και ενδεχομένως να πρόκειται για την πρώτη μορφή του έργου.
- Το ίδιο συμβαίνει και για το «Ἤδη βάπτεται κάλαμος» του Ιακώβου Ναυπλιώτου, που εξέδωσε και ο ίδιος ο Πρίγγος. Όπως παρατήρησε ο φίλος Δημήτρης Σκρέκας, υπάρχουν λεπτομέρειες που δείχνουν πως η γνωστή ηχογράφηση του μέλους από τους Αθανάσιο Παναγιωτίδη, Αθανάσιο Καραμάνη, Χαρίλαο Ταλιαδώρο και Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο γίνεται μέσα από την πάρτα αυτή.
- Το «Ὡς ἐπ' ἐσχάτων τῶν χρόνων» βρέθηκε σε αντίγραφα θιασωτών του Πρίγγου αποδιδόμενο στον Άρχοντα, χωρίς βέβαια αυτό να αποκλείει την καταγραφή ή διασκευή θέσεών του. Ρώτησα επ' αυτού τον Δεβρελή και, αφού μελέτησε το μέλος, μου είπε πως η θέση «χαρᾶς τοὺς Μαθητάς» που ανεβαίνει στον άνω Δι' ήταν ξεκάθαρα του Πρίγγου, ο Παναγιωτίδης δεν την συνήθιζε, ούτε την έβαλε στο Αναστασιματάριό του (αυτό δε σημαίνει ότι δεν την παρουσίασε χορωδιακά).
- Σχετικά με το αργό «Χριστὸς γεννᾶται», διασταυρώνεται πληροφορία που μου είχε πει στο παρελθόν ο κ. Δεβρελής πως ο Παναγιωτίδης δεν το έλεγε ποτέ όπως το παρουσίασε στη γνωστή χορωδιακή ηχογράφηση του 1963 στην ΕΡΑ, δηλαδή με χαμηλές θέσεις. Και στον Ναό, και στις ραδιοφωνικές χορωδίες στην Θεσσαλονίκη, και στη συναυλία αυτή όπως αποδεικνύεται, μεταχειριζόταν την ψηλή θέση στο «ἐξ οὐρανῶν». Μάλιστα, με το που του έδειξα το φυλλάδιο, άρχισε να το ψάλλει και μου είπε με χαρά πως έτσι το έλεγαν πάντα.

https://drive.google.com/file/d/1X23mnCRw2YNqFGzxa7EsxtOvUhJGj1SR/view?usp=sharing